Een dier intrinsiek gemotiveerd houden om met moed en nieuwsgierigheid het leven aan te gaan. Dat uitgangspunt staat voor Rachaël Draaisma centraal in haar werk. ‘Vooral omdat het mentale welzijn daar zo sterk van afhankelijk is’, laat ze ons weten. Draaisma paste het in haar professionele carrière als gedragsdeskundige in eerste instantie toe bij honden, maar het paardenmeisje in haar liet de aandacht volledig naar de edele viervoeter verschuiven. Ze was bekend met de kalmerende signalen bij honden en pakte de handschoen op om deze bij paarden in kaart te brengen. Ze zegt: “Dat betekende dat ik veel preciezer moest kijken naar de lichaamstaal. We herkennen allemaal hoge spanning en ontspanning, maar ik ben gaan kijken naar die rand van de comfortzone, oftewel wanneer en bij welke stimuli het paard net wel of net niet in zijn comfortzone blijft. Dat is eigenlijk de basis van mijn werk geweest.” 

Dat werk - deels wetenschappelijk van opzet - omvatte vanaf 2013 het drie jaar lang analyseren van 200 video’s van diverse gedomesticeerde paarden in allerlei situaties. De video’s filmde ze zelf en in samenwerking, of kreeg ze ingestuurd via haar netwerk. Waar het archief inmiddels ruim 900 video’s omvat, stonden die eerste 200 aan de basis van het vastleggen van alle communicatiesignalen in een boek (zie kader over Draaisma). Een signaal moest minimaal 35 keer waargenomen zijn in vergelijkbare gedragssituaties om te worden vastgelegd. 

Draaisma’s onderzoek leverde twintig kalmerende signalen op

Overspronggedrag 

Het gedane onderzoek leverde maar liefst twintig kalmerende signalen op. Het zijn deze signalen die paarden laten zien ten opzichte van diverse stimuli in hun omgeving, zoals een ander paard of bepaald object dat ze waarnemen, en kunnen een teken zijn van oplopende spanning bij het paard. Deze signalen geven paarden niet voor niets en hebben een aantal functies. Ze zijn relatieonderhoudend om zo een onderling conflict te vermijden en worden door een paard gebruikt om zelf rustig, en dus weer ontspannen, te worden. Als de spanning bij een paard echter niet daalt, toont het volgens Draaisma daarna het zogenaamde overspronggedrag, in een poging die spanning alsnog af te laten vloeien. Vervolgens laat het paard dan weer een of meerdere kalmerende signalen zien om zo terug in zijn comfortzone te komen. In totaal legde de ethologe acht overspronggedragingen vast, zoals schrapen met het voorbeen, objecten likken en zichzelf bijten.  

Mocht de spanning dan nog verder oplopen doordat de stimulus het paard blijft stresseren, laat het paard daadwerkelijk stresssignalen zien. Vijftien worden er genoemd in Draaisma’s boek, waaronder rondere ogen met zichtbaar oogwit, aangeklemde lippen en vaker mesten en plassen. Mocht dat duidelijke gespannen paard de stimulus niet dichterbij willen laten komen, kan het vervolgens zogenaamde afstandsvergrotende signalen laten zien, zoals bokken en dreigen te bijten of dreigen te slaan. Als dit scala aan signalen niet voldoende is, gaat het paard daadwerkelijk tot actie over en wordt het vechten of vluchten en in sommige gevallen bevriezing, in het Engels samengevat met fight, flight or freeze.  

Beetje empathie 

Uit het onderzoek van Draaisma komt dus naar voren dat bij trapsgewijze, oplopende spanning door een stimulus er bij elke spanningsfase bepaalde signalen en gedragingen horen. De stimulus kan echter ook zo heftig zijn voor het paard dat het direct duidelijke stresssignalen laat zien of in extreem geval meteen tot fight, flight or freeze overgaat.  

Doordat Draaisma aangeeft dat ze zich richt op het randje van de comfortzone, spelen de kalmerende signalen van paarden in haar werk een hoofdrol en is er in haar gelijknamige boek uitgebreid ruimte voor deze twintig signalen, met daarbij enkele zelf bedachte termen als ‘tong-uit kauwen’ en de ‘wip-wapverlaging’. Voor liefhebbers van gedragsleer is het interessante kost, voor de gemiddelde paardenliefhebber kan het misschien wat ver gaan. Hoe dan ook is het een stuk bewustwording en een mogelijk startpunt om te kijken hoe je er in de praktijk je voordeel mee kunt doen voor jou en je paard.    

Rachaël zeg erover: “Ieder individueel paard heeft zijn eigen arsenaal aan gedragingen en als je die herkent als ruiter en eigenaar kun je daar in positieve zin gebruik van maken. Weet je bijvoorbeeld dat je paard onder meer gebruik maakt van een boogloop, oftewel een boogje bij het benaderen van een vreemd object, gebruik dit dan ook als je zelf met je paard langs een voor hem vreemd object gaat. Pak gewoon even die boog. Dat begrijpt jouw paard om zichzelf te kalmeren. Of heb je een paard dat veel stilstaat in zo’n situatie om spanning af te laten vloeien, geef hem dan de kans om een aantal keer stil te staan als hij iets vreemds benadert. Je kunt dus kijken op welke manieren je paard zichzelf reguleert en hoe je die vervolgens ook kunt nabootsen op het rijtechnische vlak. Het kost ons niks, maar kan voor het paard wel verschil maken. Met een beetje empathie kunnen we het al snel beter doen.” (zie ook kader splitsen)

Rode zone 

Dat met alle goede bedoelingen doorslaan in empathie ook op de loer kan liggen, laat Draaisma weten met: “Sommige mensen die het boek hebben gelezen en vervolgens een kalmerend signaal herkennen, denken ‘ho, ik moet nu met alles stoppen voor mijn paard’. Maar dat is niet altijd zo. Het is van belang te kijken wat de onderliggende spanning is als het paard een kalmerend signaal geeft. Stimuli vermijden om het paard niet te prikkelen, doe ik niet. Het is zelfs van belang dat paarden allerlei stimuli krijgen aangeboden om deze te ontdekken. Zolang het paard de stimuli maar kan verwerken en deze het vluchtsysteem niet activeren of het paard naar binnen laten keren. Als het aanbieden van nieuwe stimuli op een juiste wijze plaatsvindt, houdt dit het paard mentaal fit en leert het ze een wereld vol stimuli beter te begrijpen.”  

Ze vervolgt: “Op een gegeven moment herken je kalmerende signalen bij je eigen paard. Dat is stap één. Vervolgens kijk je hoe de mond, neus en ogen staan en wat het paard verder doet. Als je naast een kalmerend signaal ziet dat de mond heel gespannen is, weet je dat er sprake is van onderliggende spanning. Dan is het aan jou om te kijken: Herstelt het paard weer zelf of moet je helpen? Dat is een belangrijk onderscheid. Je kunt hiermee in een vroeg stadium het paard uit de rode zone van hoge spanning houden.”  

Parameters mond 

Niet voor niks benoemt Draaisma de stand van de mond als waarneembaar kenmerk voor al dan niet aanwezige spanning. Ze legt uit: “Er is bij het waarnemen van spanning sowieso sprake van een combinatie van gezichtskenmerken, maar mensen zijn wel genegen om eerder naar de ogen of de neusgaten te kijken, terwijl de mond veel meer parameters geeft om spanning af te lezen. Neusgaten kunnen bijvoorbeeld ook ronder zijn omdat het paard op dat moment wat ruikt. Als je dit echter waarneemt in combinatie met een langere boven- dan onderlip, op elkaar geklemde lippen en/of een verdikking bij de kaak, is er waarschijnlijk wel sprake van spanning. Ik kijk dus zeker goed naar de mond. Op het moment dat het paard naar de rand van de comfortzone gaat, dus nog voor overspronggedrag, gaan die lippen parallel en weet je ‘hé, hij gaat naar die rand toe’. Dat is een generiek signaal bij paarden. Overigens vind ik het tonen van overspronggedrag ook niet heel schokkend, want daarbij denk ik, ‘het paard probeert nog steeds spanning te reguleren en af te vloeien’. Als het daarbij blijft, is het prima. Zolang het onderliggende vluchtsysteem maar niet getriggerd wordt, kan het paard zich zeker nog handhaven.” 

Een van de kalmerende signalen bij paarden is splitsen. Dat gebeurt wanneer een paard van plek verandert om letterlijk als barrière te gaan staan tussen twee partijen, bijvoorbeeld tussen een hond aan de rand van de wei en het weidemaatje van het paard in de wei. Zo wordt een confrontatie met een spanning oproepende stimulus vermeden. Dat je bij het rijden hier gebruik van kunt maken, geeft Rachaël Draaisma aan door te zeggen: “Iedereen kent het wel wanneer een paard tijdens het rijden niet goed door een bepaalde hoek durft. Wat zie je dan vaak gebeuren? Dan gaat de instructeur wat uit de hoek staan en moet het paard om de instructeur heen en alsnog door die hoek. Maar met kalmerende signalen zeg je, nee dat werkt juist niet zo. Ik ga splitsen en de hoek afblokken voor het paard en daar ontspannen instaan. Dus jij bent dan de splitser. Vindt het paard het op deze wijze okay, dan ga je splitsen met minder nadruk door wat meer aan de zijkant te staan en de hoek deels vrij te geven. Zo heb je nog steeds een splitslijn voor het paard en als dat ook voor hem okay is, is die hoek goed en ga je weer weg. Het paard heeft dan met weinig spanning iets geleerd.”  

Het werk van Rachaël Draaisma richt zich op mentale stimulatie bij het paard. Net als eerder bij honden maakt ze ook bij paarden gebruik van hun sterke reukorgaan door met ze te speuren (foto). “Ik ben denk ik de enige in Europa die speurwerk inzet voor paarden met gedragsproblematiek. Dat doe ik al twintig jaar”, aldus Draaisma. “Als je die neus aan de gang krijgt, komen paarden in de exploratie en maken ze gebruik van het seeking system. Ze gaan een hersengedeelte gebruiken, waar ze voorheen niet op die manier gebruik van maakten. Bij het seeking system heb je als kenmerk dat ze voorwaarts gaan zoeken in plaats van angstig worden. Het is mijn theorie dat als je dit gedeelte in de hersenen weet te stimuleren, je zoveel nieuwe neurale paden aanmaakt dat het dier met een probleem een andere uitweg krijgt.” Trots vertelt de deels autodidactisch onderlegde gedragsdeskundig over ruiters die speurwerk inzetten als warming-up of cooling down of meer specifiek over de Deense springamazone Susan Kjaergaard. Haar op 1.50m-niveau actieve Clara weigerde om een Liverpool hindernis te springen, maar dankzij het toepassen van kalmerende signalen en speurwerk overwon ze dit probleem, aldus Draaisma.